Thừa cân: Nguyên nhân, dấu hiệu, tác hại và cách khắc phục

Tình trạng thừa cân có thể gây ảnh hưởng cả về mặt sức khỏe lẫn tinh thần. Trong bài viết này, hãy cùng tìm hiểu nguyên nhân, dấu hiệu, tác hại cũng như cách điều trị thừa cân hiệu quả qua chia sẻ của bác sĩ Chuyên khoa I Đỗ Tiến Vũ, Trung tâm Giảm cân Tâm Anh.

Thừa cân là gì?

Thừa cân là tình trạng trọng lượng cơ thể quá lớn so với chiều cao của một người, thường ảnh hưởng xấu đến sức khỏe. Thừa cân thường được đánh giá dựa trên chỉ số khối cơ thể (body mass index – BMI) bằng công thức: cân nặng (kg)/chiều cao² (m). Thừa cân có thể làm tăng nguy cơ mắc nhiều bệnh mạn tính như tiểu đường, béo phì, cao huyết áp, gan nhiễm mỡ, tim mạch… Vì thế, duy trì cân nặng dưới mức thừa cân giúp bảo vệ sức khỏe tốt hơn.

BMI bao nhiêu là thừa cân?

Tại Việt Nam, chỉ số BMI lớn hơn hoặc bằng 23 được xem là thừa cân. Khái niệm về chỉ số BMI được đề xuất lần đầu từ năm 1832 bởi nhà khoa học người Bỉ Adolphe Quetelet. Qua nhiều năm phát triển, hiện có hai bảng phân loại BMI được dùng phổ biến ban hành bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Hiệp hội Đái tháo đường các nước Châu Á (IDI & WPRO). (1)

Phân loại	WHO BMI (kg/m2)	IDI & WPRO BMI (kg/m2)
Gầy độ 3	< 16	< 16
Gầy độ 2	16-16.9	16-16.9
Gầy độ 1	17-18.4	17-18.4
Bình thường	18.5 – 24.9	18.5 – 22.9
Tiền béo phì (Thừa cân)	25 – 29.9	23 – 24.9
Béo phì độ I	30 – 34.9	25 – 29.9
Béo phì độ II	35 – 39.9	≥30

Thừa cân thường được xác định thông qua chỉ số BMI từ 23-24,9.

Tuy nhiên, BMI chỉ được dùng như phương pháp đánh giá tổng quan, đơn giản với độ chính xác không cao. Ví dụ, vận động viên thể hình có BMI cao hơn 23, nhưng tỷ lệ mỡ ít, thế nên không thể được xem như thừa cân. Để đánh giá chính xác nhất tình trạng thừa cân, bạn cần thực hiện các các xét nghiệm, đánh giá chuyên sâu như đo thành phần cơ thể bằng máy InBody.

Nguyên nhân dẫn đến thừa cân

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến thừa cân, một số nguyên nhân phổ biến gồm: (2)

1. Thói quen ăn uống không lành mạnh

Ăn uống không kiểm soát là nguyên nhân hàng đầu gây thừa cân, béo phì. Cơ thể có nhu cầu năng lượng nhất định, khi ăn nhiều hơn mức năng lượng (calo) cần thiết, phần dư thừa sẽ được tích trữ chủ yếu dưới dạng chất béo, gây thừa cân. Ngoài ra, một số thực phẩm chứa nhiều calo có thể khiến cơ thể dễ tích trữ mỡ hơn như bánh kẹo, thức ăn nhiều dầu mỡ, nước ngọt…

2. Lười vận động

Lười hoặc không vận động khiến lượng calo cơ thể cần dùng ít đi, dễ gây dư thừa calo hơn. Ngoài ra, khi cơ thể không vận động, quá trình trao đổi chất cũng chậm lại, khiên việc tích tụ mỡ thừa dễ dàng hơn. Trao đổi chất là những hoạt động duy trì sự sống như hô hấp, tiêu hóa, tuần hoàn máu, duy trì thân nhiệt… Dù không hoạt động, cơ thể vẫn luôn cần năng lượng để duy trì hoạt động trao đổi chất.

3. Di truyền

Di truyền ảnh hưởng rất lớn đến khả năng mắc thừa cân, béo phì. Cụ thể, di truyền quy định khả năng tích lũy và phân bố mỡ trong cơ thể, sự thèm ăn, khả năng hấp thụ dinh dưỡng… Các nhà khoa học đã phát hiện ít nhất 14 gen có ảnh hưởng đến tình trạng thừa cân, béo phì. (3)

4. Rối loạn Hormone

Hormone là chất hóa học có nhiệm vụ đưa tín hiệu đến các cơ quan để điều khiển các hoạt động, chức năng sinh lý của cơ thể. Khi các hormone rối loạn có thể khiến cơ thể dễ tăng cân hơn. Ví dụ:

• Thiếu hụt hormone leptin (hormone điều khiển cảm giác no) khiến cơ thể thèm ăn không kiểm soát.
• Dư thừa hormone ghrelin (hormone gây đói) cũng khiến cơ thể thèm ăn nhiều hơn.
• Hormone cortisol được tiết nhiều khi cơ thể căng thẳng có thể khiến cơ thể thèm ăn, thay đổi tâm trạng, tăng khả năng tích mỡ.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến rối loạn hormone như mất ngủ, thiếu dinh dưỡng, bệnh, thuốc… Mỡ cũng tham gia quá trình sản xuất nhiều loại hormone trong cơ thể (ví dụ leptin). Do đó, người thừa cân càng nặng, khả năng gặp rối loạn hormone càng cao.

5. Sử dụng thuốc

Có một số loại thuốc có thể gây tăng cân do ảnh hưởng đến các tín hiệu báo cảm giác no đến não như: (4)

• Thuốc chống trầm cảm, loạn thần.
• Thuốc chẹn beta (dùng để điều trị cao huyết áp).
• Thuốc ngừa thai.
• Glucocorticoid được dùng phổ biến để điều trị bệnh tự miễn.
• Insulin được dùng để kiểm soát đường huyết ở người bệnh tiểu đường.

Ngoài ra, một số loại thuốc có thể gây rối loạn hormone, tích nước cơ thể dẫn đến tăng cân.

6. Do tuổi tác

Tuổi tác càng cao, quá trình trao đổi chất trong cơ thể diễn ra càng chậm, khiến calo tiêu hao càng ít đi. Ngoài ra, cơ bắp tiêu giảm khi lớn tuổi cũng khiến cơ thể dùng ít calo hơn, từ đó tăng nguy cơ thừa cân ở người cao tuổi.

7. Thừa cân sau sinh

Sau khi sinh, cơ thể cần nhiều năng lượng để hồi phục tổn thương và sản xuất sữa nuôi con. Do đó, phụ nữ sau sinh thường có xu hướng cung cấp nhiều năng lượng từ thực phẩm hơn. Tuy nhiên năng lượng này thường vượt mức nhu cầu, dẫn đến tăng cân.

Dấu hiệu của thừa cân

Dấu hiệu cho thấy cơ thể đang thừa cân đơn giản nhất là chỉ số BMI cao hơn hoặc bằng 23. Bên cạnh đó, một số cách xác định thừa cân, béo phì phổ biến khác gồm:

• Chỉ số vòng bụng:
  • Nam giới: cao hơn 90cm.
  • Nữ giới: cao hơn 80cm.
• Chỉ số eo/mông:
  • Nam giới: cao hơn 0,9.
  • Nữ giới: cao hơn 0,8.

Ngoài ra, một số dấu hiệu có thể cảnh báo tình trạng thừa cân, béo phì phổ biến gồm:

• Một số vùng da gặp tình trạng rạn, nứt khi tăng cân.
• Dễ mệt mỏi khi vận động.
• Đau lưng, xương khớp.
• Xuất hiện tình trạng ngủ ngáy, ngưng thở khi ngủ.
• Huyết áp cao.
• Kinh nguyệt không đều.
• Suy giảm ham muốn, khả năng tình dục.

Hình ảnh người thừa cân

Dưới đây là một số hình ảnh về những người thừa cân:

Tác hại của thừa cân

Tình trạng thừa cân (đặc biệt thừa mỡ nội tạng) được chứng minh gây hơn 200 bệnh khác nhau (5). Thừa cân gây ảnh hưởng rất nhiều đến sức khỏe thể chất và tinh thần, dưới đây là một số tác hại thường gặp nhất:

1. Bệnh tim mạch

Người thừa cân, béo phì có huyết áp, đường huyết và mỡ máu cao hơn người bình thường, làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch. Mỡ máu cao có thể tích tụ trong thành mạch và tạo thành các mảng xơ vữa, tăng nguy cơ mắc bệnh mạch vành.

2. Bệnh gan

Chất béo tích tụ nhiều trong gan khiến gan nhiễm mỡ, gây tổn thương gan. Những vết thương hóa mô sẹo khiến gan suy giảm chức năng, gây xơ gan, suy gan và tăng nguy cơ mắc ung thư gan. Lượng mỡ trong gan thường duy trì ở mức 3-5%, gan nhiễm mỡ khi chất béo chiếm 5-25% trọng lượng gan.

3. Đột quỵ

Đột quỵ xảy ra khi nguồn cung máu lên não gặp gián đoạn, cắt đứt. Các cục máu đông hình thành do cholesterol cao có thể gây tắc nghẽn động mạch, gây thiếu máu dẫn đến đột quỵ.

4. Ung thư

Thừa cân, béo phì ảnh hưởng đến nhiều hormone và tình trạng viêm nhiễm trong cơ thể, làm tăng nguy cơ mắc nhiều loại ung thư như:

• Thực quản.
• Vú.
• Đại trực tràng.
• Tử cung.
• Túi mật.
• Thận.
• Gan.
• Buồng trứng.
• Tuyến tụy.
• Tuyến giáp.
• U màng não.

5. Tiểu đường

Thừa cân làm giảm độ nhạy insulin (kháng insulin) dẫn đến tiểu đường type 2. Tình trạng thừa cân cũng làm những người mắc bệnh tiểu đường dễ mắc biến chứng về tim mạch, thần kinh, viêm khớp…

6. Huyết áp cao

Tình trạng thừa cân làm tăng sức cản của mạch máu, tăng áp lực bơm máu lên tim, làm tăng huyết áp. Huyết áp cao cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch, đột quỵ, phình động mạch… có thể đe dọa đến tính mạng người bệnh.

7. Hội chứng chuyển hóa

Hội chứng chuyển hóa là một nhóm các yếu tố nguy cơ ảnh hưởng xấu đến sức khỏe, đặc trưng bởi các yếu tố:

• Chu vi vòng eo lớn.
• Đường huyết cao.
• Tăng huyết áp.
• Triglyceride máu cao.
• Cholesterol LDL thấp.

Nếu xuất hiện 3 trong số các triệu chứng trên, người bệnh đang mắc hội chứng chuyển hóa.

8. Tự ti, thiếu tự tin

Người thừa cân thường có cảm giác tự ti hoặc thiếu tự tin trong giao tiếp, sinh hoạt, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. Mặc cảm, tự ti có thể khiến người thừa cân không dám làm việc mình thích hay gặp gỡ người khác, ảnh hưởng xấu đến các mối quan hệ xã hội.

9. Cảm giác cô đơn và cách xa xã hội

Ngoài thiếu tự tin, người thừa cân, béo phì có thể bị phân biệt đối xử bởi những người xung quanh do ngoại hình, tạo giác cô đơn và bị xa lánh. Một số nghiên cứu cũng chỉ ra, người thừa cân, béo phì có mối liên hệ chặt chẽ với trầm cảm, đặc biệt ở nữ giới.

Thừa cân có nguy hiểm không?

Tuy chưa nghiêm trọng như béo phì, nhưng tình trạng thừa cân cũng khiến cơ thể gặp nguy hiểm khi tăng nguy cơ mắc nhiều bệnh như tiểu đường, tim mạch, đột quỵ, ung thư, cao huyết áp… Do đó, việc giảm cân và duy trì cân nặng ở mức hợp lý rất quan trọng. Đặc biệt khi thừa cân, béo phì đã được xem như một đại dịch toàn cầu.

Cách điều trị thừa cân

Dưới đây là một số phương pháp điều trị thừa cân hiệu quả đang được áp dụng:

1. Chế độ ăn uống hợp lý

Để giảm cân, cách đơn giản và hiệu quả nhất là xây dựng một chế độ ăn lành mạnh và thâm hụt năng lượng. Calo nạp vào cơ thể cần ít hơn mức cơ thể tiêu thụ. 1kg trọng lượng tương đương 7700 calo, vậy nếu thâm hụt 500 calo/ngày, cơ thể có giảm khoảng 0,5kg trong 7-8 ngày.

Dù giảm cân, cơ thể vẫn cần được cung cấp đủ 3 nhóm dinh dưỡng chính gồm carbohydrate (chất bột đường), protein (chất đạm), lipid (chất béo). Bên cạnh đó, cần bổ sung nhiều chất xơ và uống đủ nước để tối duy trì cảm giác no, hạn chế calo nạp vào và duy trì khả năng trao đổi chất của cơ thể ở mức ổn định.

Việc nhịn ăn hay cắt quá nhiều calo có thể khiến cơ thể mệt mỏi, kiệt sức, thiếu dinh dưỡng, tụt đường huyết… Ngoài ra, khi thâm hụt quá nhiều calo, cơ thể cũng tự làm chậm tốc độ trao đổi chất như một biện pháp “tự vệ” nhằm duy trì sự sống, khiến việc giảm cân càng khó khăn hơn. Do đó, nên thâm hụt calo ở mức độ vừa phải và cần duy trì trong thời gian dài.

2. Tập luyện thể dục thể thao

Vận động giúp cơ thể tiêu thụ nhiều năng lượng hơn. Tập luyện thể dục thể thao ngoài tăng cường lượng calo đốt cháy còn giúp xây dựng cơ bắp, đẩy mạnh quá trình trao đổi chất, cải thiện tâm trạng… giúp quá trình giảm cân hiệu quả hơn. Nên duy trì tập luyện thể dục thể thao đều đặn bằng bất cứ bài tập nào phù hợp với thể trạng, thời gian, hoàn cảnh sống của bản thân. Dù đã có cân nặng lý tưởng, bạn vẫn nên tập thể dục để duy trì sức khỏe, tránh tăng cân.

3. Thay đổi lối sống lành mạnh

Lối sống lành mạnh giúp quá trình giảm cân hiệu quả hơn, duy trì sức khỏe thể chất và tinh thần. Dưới đây là một số thói quen mà bạn nên duy trì để bảo vệ sức khỏe, tránh tình trạng thừa cân:

• Ngủ đủ giấc, ít nhất 7-9 tiếng mỗi ngày để duy trì sức khỏe ổn định, tránh tình trạng rối loạn nội tiết, căng thẳng, mệt mỏi, duy trì quá trình trao đổi chất ổn định.
• Kiểm soát căng thẳng, tránh tình trạng stress kéo dài. Khi stress, cơ thể tiết hormone cortisol gây thèm ăn, dễ dẫn đến tăng cân, thừa cân. Căng thẳng đã được chứng minh có thể gây thừa cân, béo phì.
• Hạn chế dùng rượu, nước ngọt, trà sữa… hoặc các thức uống chứa nhiều đường, calo. Ngoài gây tăng cân, các loại thức uống chứa đường bổ sung cũng ít giá trị về mặt dinh dưỡng và có thể gây hại cho sức khỏe.
• Uống nhiều nước giúp duy trì cảm giác no, cải thiện khả năng trao đổi chất của cơ thể, giúp quá trình giảm cân hiệu quả hơn.
• Tránh ăn thực phẩm chứa nhiều carbohydrate tinh luyện (đã qua xử lý) như đường, các loại tinh bột, thực phẩm chế biến sẵn, những món ăn nhiều dầu mỡ…

4. Sử dụng thuốc giảm cân

Hiện, các cơ sở y tế chuyên điều trị giảm cân, giảm mỡ như Trung tâm Giảm cân Tâm Anh đang điều trị nội khoa bằng các loại thuốc đã được chứng minh an toàn, hiệu quả trong việc giảm mỡ. Thuốc dùng tại trung tâm có thể giúp giảm cân bằng nhiều cơ chế như tăng đào thải mỡ, duy trì cảm giác no, hạn chế hấp thụ chất béo trong quá trình tiêu hóa và không gây ra tác dụng phụ như mất nước, chán ăn, kiệt sức, mệt mỏi…

5. Phẫu thuật giảm cân

Trong một số trường hợp đặc biệt như béo phì nặng, bác sĩ có thể chỉ định một số phẫu thuật giúp quá trình giảm cân dễ dàng hơn. Hai kỹ thuật phổ biến hiện nay gồm phẫu thuật thu nhỏ dạ dày và đặt bóng dạ dày. Cả hai phương pháp đều nhắm đến mục tiêu hạn chế lượng thức ăn nạp vào, đẩy nhanh cảm giác no khi ăn.

6. Điều trị công nghệ cao

Một số người có thể tích mỡ dưới da không đều, nhiều hơn ở một số vùng như bụng, hông, đùi, bắp tay… gây mất thẩm mỹ. Các phương pháp công nghệ cao như đông hủy mỡ, laser, sóng cao tần có thể giúp giảm mỡ ở một số vùng cụ thể, cải thiện thẩm mỹ, sự cân đối của cơ thể.

Biện pháp phòng ngừa thừa cân

Biện pháp phòng ngừa thừa cân tốt nhất là duy trì chế độ ăn uống, vận động khoa học cùng lối sống lành mạnh. Nếu đã thừa cân thời gian dài nhưng không thể giảm cân hiệu quả, bạn có thể đến các cơ sở y tế uy tín như Trung tâm Giảm cân Tâm Anh để được khám, chẩn đoán nguyên nhân và điều trị bằng các phương pháp chuẩn y khoa.

Chế độ ăn cho người thừa cân

Dưới đây là một số lưu ý khi xây dựng chế độ ăn giảm cân tại nhà một cách đơn giản, hiệu quả cho người thừa cân:

• Ăn thâm hụt calo: duy trì mức thâm hụt ở khoảng 500 calo/ngày để giảm cân an toàn.
• Ăn đủ chất: bạn cần cung cấp năng lượng từ carbohydrate, protein và lipid bạn có thể tham khảo tỷ lệ 55% carb, 25% protein và 20% lipid.
• Bổ sung nhiều chất xơ: chất xơ giúp no lâu, giảm hấp thụ đường trong quá trình tiêu hóa và mang lại nhiều lợi ích về mặt sức khỏe như ổn định đường huyết, cải thiện sức khỏe đường ruột, tim mạch…
• Tự chế biến: ưu tiên ăn các món tự chế biến để quản lý lượng calo nạp vào dễ dàng hơn.
• Tránh nguồn calo xấu: hạn chế ăn các thực phẩm nhiều đường, chế biến sẵn, đóng hộp, thức uống đóng chai… Do các thực phẩm này ít giá trị về mặt dinh dưỡng và gây khó khăn cho việc quản lý lượng calo nạp vào cơ thể.

Khám thừa cân ở đâu đáng tin cậy?

Trung tâm Giảm cân Tâm Anh là trung tâm trực thuộc bệnh viện đầu tiên tại Việt Nam chuyên điều trị thừa cân, béo phì. Trung tâm sở hữu đội ngũ y bác sĩ giàu kinh nghiệm, giỏi chuyên môn, được đào tạo từ nhiều nước như Anh, Mỹ, Canada, Nhật Bản, Hàn Quốc… và có nhiều năm kinh nghiệm trong điều trị thừa cân.

Tại Trung tâm Giảm cân Tâm Anh, mỗi liệu trình có thể giúp bạn giảm từ 4-12kg dễ dàng theo phác đồ được cá thể hóa, kết hợp điều trị đa mô thức bằng dinh dưỡng, vận động, tâm lý trị liệu, thuốc, máy móc công nghệ cao và cả can thiệp ngoại khoa nếu cần thiết. Khách hàng không cần phải vận động mệt mỏi, kiêng khem ăn uống hay tốn nhiều chi phí nhưng vẫn có thể giảm cân hiệu quả, an toàn tại Trung tâm Giảm cân Tâm Anh.

Câu hỏi thường gặp

1. Thừa cân và béo phì có gì khác nhau

Chỉ số BMI để đánh giá thừa cân (23 – 24.9) và béo phì (25 – 29.9) khác nhau. Nguy cơ sức khỏe của người béo phì cũng cao hơn và điều trị khó hơn. Mức độ béo phì càng nặng, sức khỏe càng suy giảm, nguy cơ mắc các bệnh nguy hiểm càng tăng cao.

2. Tại sao ăn ít nhưng vẫn thừa cân?

Có nhiều lý do khiến một số người ăn ít nhưng vẫn thừa cân hoặc ăn nhiều nhưng không thể tăng cân như:

• Di truyền ảnh hưởng đến khả năng tích mỡ, tốc độ trao đổi chất, khả năng tiêu thụ năng lượng của cơ thể.
• Mức độ vận động thể chất của mỗi người khác nhau. Một số người tuy ăn ít, nhưng không vận động, dẫn đến dư thừa calo và thừa cân.
• Chế độ ăn uống không lành mạnh cũng dễ gây tăng cân hơn, do một số thực phẩm có lượng calo cao, dễ gây tăng cân hơn. Ví dụ, 100g cơm trắng có thể cung cấp 130 calo, trong khi 100g bông cải trắng chỉ chứa 25 calo.
• Một số bệnh, vấn đề sức khỏe (như rối loạn hormone) hay tác dụng phụ của thuốc có thể khiến việc tích mỡ, tích nước trong cơ thể dễ dàng hơn, dẫn đến tăng cân.

3. Có nên dùng thuốc giảm cân không?

Nếu có nhu cầu giảm cân, cần lựa chọn dùng các loại thuốc giảm cân đã được công nhận về mặt hiệu quả và phê duyệt dùng trong điều trị bệnh. Tại Trung tâm Giảm cân Tâm Anh, các loại thuốc đều được công nhận bởi các tổ chức uy tín thế giới như Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA), Cơ quan Quản lý dược phẩm Châu Âu (EMA) và được Bộ Y tế Việt Nam dùng trong điều trị.

Trên đây là những thông tin về cách xác định, nguyên nhân gây thừa cân cũng như những cách giảm cân hiệu quả. Thừa cân, béo phì đang là đại dịch toàn cầu, đe dọa đến sức khỏe hàng tỷ người trên thế giới. Việc giảm cân và duy trì cân nặng bình thường giúp hạn chế nhiều bệnh nguy hiểm, bảo vệ sức khỏe thể chất và tinh thần.